Het DNA-profiel van een patiënt heeft invloed op de werking van medicijnen in het lichaam. Met kennis van het DNA-profiel kunnen artsen en apothekers de keuze en dosering van medicatie nog beter afstellen op de patiënt. Beschikbare genetische informatie uit uitgebreide DNA-analyses werd nog nauwelijks toegepast in het dagelijks zorgproces voor geïndividualiseerde farmacogenetische adviezen, maar sinds kort is deze waardevolle informatie beschikbaar via de DNAmedicatiepas. Deze pas stelt patiënten, artsen en apothekers in staat om eenvoudig te controleren of op de juiste manier rekening wordt gehouden met het genetisch profiel van de betreffende patiënt. Een voorbeeld van de manier waarop genetische variatie van invloed kan zijn op het effect van medicatie is dat een patiënt door de genetische variant een bepaald enzym niet goed aanmaakt, waardoor een geneesmiddel nauwelijks wordt afgebroken en er veel bijwerkingen ontstaan. Door het gebruik van de pas wordt beoogd bijwerkingen te verminderen en sneller tot de juiste keuze van geneesmiddel en dosis te komen. Dit is fijn voor de patiënt, maar kan ook zorgconsumptie verminderen.
Via de DNAmedicatiepas is de persoonlijke genetische informatie, gebaseerd op whole exome sequencing (WES), gekoppeld aan actuele Nederlandse medicatieadviezen. De persoonlijke pas heeft een QR-code met daarin de relevante genetische varianten van de patiënt. De patiënt laat de kaart zien bij de apotheek of arts. De pas wordt gescand en de arts of apotheker ziet gelijk of het recept moet worden aangepast op basis van het genetisch profiel. De informatie reist op deze manier met de patiënt mee door de zorgketen. De patiënt heeft zelf de controle over waar deze informatie terechtkomt. Een unieke innovatie die genetische informatie op een praktische manier toegankelijk maakt, voor de patiënt en zorgprofessional.
Ontwikkeling & implementatie
De ziekenhuisapotheken en de genetica afdelingen van Amsterdam UMC en het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) ontwikkelen samen deze nieuwe moderne DNAmedicatiepas. “In Nederland verkennen we al ruim 15 jaar de mogelijkheden voor het individualiseren van geneesmiddeltherapie op basis van de genetische informatie van een patiënt. Hier zijn ook al geruime tijd adviezen voor beschikbaar van de landelijke farmacogenetica werkgroep, maar tot voor kort waren er nauwelijks patienten die hun genetisch profiel in kaart gebracht hadden. Dankzij de opkomst van WES binnen de klinische genetica nam dit aantal toe en startte het LUMC in 2016 met het onderzoeken van de mogelijkheid om farmacogenetische informatie uit WES-data van patiënten te halen”, aldus Jesse Swen, ziekenhuisapotheker in het LUMC. In 2017 stelde het Amsterdam UMC een innovatiebudget beschikbaar om de mogelijkheden te onderzoeken voor deze ontwikkeling. Pierre Bet, ziekenhuisapotheker in het Amsterdam UMC: “Dankzij dit innovatiebudget konden we eindelijk aan de slag met een lang gekoesterde wens. De relatie met het LUMC bestond al langer en het starten van de samenwerking met het LUMC op dit project was een logische stap.”
In 2018 werd een multidisciplinaire werkgroep gevormd van onder andere klinisch genetici, bio-informatici, ziekenhuisapothekers, onderzoekers en een apotheker van Z-Index B.V. om de eerste ideeën uit te werken. “We zijn eigenlijk gewoon gestart met een groep enthousiastelingen vanuit meerdere disciplines met een intrinsieke motivatie en duidelijke wens om genetische informatie beschikbaar te stellen voor patiënten en te kunnen koppelen aan farmacogenetische adviezen. Er liep rond die periode ook een grootschalige Europese studie naar een infrastructuur voor het overdragen van genetische informatie aan patiënten [1], onder leiding van het LUMC,” aldus Swen. Bet: “Vanaf de start zaten meteen de juiste mensen aan tafel en bestond er binnen de organisaties ook veel draagvlak voor het project. Daarnaast betrokken we ook geregeld alle relevante stakeholders, zoals afdelingshoofden, beroepsorganisaties en koepelverenigingen, of stelden we ze op de hoogte.” Tegelijkertijd oversteeg het project meerdere disciplines en afdelingen wat het soms ook lastig maakte en veel toelichting en geduld vereiste van de werkgroep. Bet: “We spraken niet altijd dezelfde taal”. Daarnaast kent de toepassing geen specifieke patiëntenpopulatie wat het betrekken van patiënten en zorgprofessionals bemoeilijkte. Swen: “Als hartpatiënt kun je er je voordeel mee doen, maar binnen de beroepsgroep cardiologie is het maar een klein onderdeel. Dit geldt ook voor andere beroepsgroepen.” Maar ondanks de uitdagingen en het gegeven dat de middelen beperkt waren, werden er langzaamaan stappen gezet. Mede met de hulp van studenten. En dat er behoefte is onder patiënten naar een dergelijke pas bleek ook uit enquêtes onder de doelgroep. Na een korte schriftelijk uitleg wilde 96% van de respondenten de DNAmedicatiepas ontvangen “En nu we ook een tastbaar en toonbaar product hebben, is de interesse alleen maar toegenomen!”, aldus Bet.
In het eerste kwartaal van 2021 werden de eerste 1.000 passen verstrekt onder patiënten van het Amsterdam UMC en LUMC waarvan de uitgebreide DNA-analyse (WES) al gedaan is bij de afdeling klinische/humane genetica. Patiënten zijn enthousiast en de pas wordt regelmatig gebruikt. Voor de medicatie-adviezen wordt gebruik gemaakt van een landelijke database (de G-Standaard uitgegeven door Z-index BV) met momenteel 141 gen-medicatie-adviezen. En de database wordt steeds verder uitgebreid. “Op deze manier maken we gebruiken van de actuele Nederlandse farmacogenetische adviezen en KNMP-richtlijnen. Het zijn dezelfde adviezen die via een elektronisch voorschrijfsysteem of een apotheekinformatiesysteem gegenereerd kunnen worden, mits de uitslagen van de DNA-analyses op de juiste manier zijn ingevoegd in het patiëntendossier”, aldus Swen. De individuele DNA-gegevens worden alleen opgeslagen in de QR-code op de DNAmedicatiepas en worden zonder persoonsgegevens naar de database verzonden. De DNA-gegevens worden dus niet centraal opgeslagen en de farmacogenetische adviezen worden bij elke scan opnieuw gegenereerd op basis van de meest actuele richtlijnen.
Toekomstperspectief
In de Europese studie onder leiding van het LUMC [1] wordt momenteel gekeken of een farmacogenetisch profiel daadwerkelijk bijwerkingen vermindert en de effectiviteit verbetert. Daarnaast lopen er meerdere subsidieaanvragen en plannen voor de verdere doorontwikkeling van de pas. De DNAmedicatiepas is nu nog alleen voor een beperkte groep mensen beschikbaar, maar zal op termijn op veel grotere schaal worden gebruikt. Zeker als de kosten van WES dalen en de effectiviteit van farmacogenetica onomstotelijk komt vast te staan. Echter, omdat de DNA-analyse al is uitgevoerd (en betaald), blijven de kosten van de DNAmedicatiepas beperkt. De eerstvolgende stap is dat andere ziekenhuizen die WES-data gebruiken aansluiten op de mijnDNAmedicatiepas. Om zo een uniforme werkwijze in Nederland te creëren waardoor patiënten overal hun medicatiepas kunnen gebruiken. En zorgprofessionals in de keten niet met verschillende uitslagen worden geconfronteerd. Bet: “Het potentieel is ontzettend groot, niet alleen voor WES-data. Er worden nu al zo’n 15.000-20.000 WES-analyses per jaar uitgevoerd in Nederland. Dit aantal neemt alleen maar toe in de komende jaren, mede omdat de WES nu ook voor patiënten met een onbekende primaire tumor wordt vergoed.” “En we hebben de pas bewust als open-source software ontwikkeld. Ieder ziekenhuis kent weer hun eigen systemen, maar kan straks wel gebruik maken van de pas. De techniek is gedeeld, maar ieder ziekenhuis kan de pas zelf vormgeven in eigen huisstijl. En wij houden ook de mogelijkheid om informatie uit andere en nieuwe analyses te gaan koppelen aan de pas, zoals resultaten uit Global Screening Arrays”, voegt Swen toe. Personalized medicine gaat op deze manier een steeds grotere plaats gaat innemen in de gezondheidszorg.
- Horizon 2020. Ubiquitous Pharmacogenomics (U-PGx): Making actionable pharmacogenomic data and effective treatment optimization accessible to every European citizen. 2016-2021.
