Het is inmiddels al meer dan een anderhalf jaar geleden sinds de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) de uitbraak van het nieuwe coronavirus als pandemie bestempelde. Sinds de coronacrisis leven veel mensen meer digitaal dan daarvoor. Waar de afgelopen jaren vaak werd gesproken over hobbels en knelpunten met betrekking tot de inzet van digitale toepassingen in de zorg, heeft de pandemie de digitalisering van verschillende aspecten van de gezondheidszorg met minstens een decennium versneld. De druk op het zorgsysteem (in fysieke capaciteit én menskracht) en de genomen maatregelen droegen bij aan snelle dynamische verschuivingen in vraag, capaciteit en zelfs contextuele aspecten van de gezondheidszorg. Met als doel om de efficiëntie van een klein aantal zorgprofessionals te vergroten, de zorg met minimale fysieke contactpunten de decentraliseren en de tijd die in zorginstellingen wordt doorgebracht te verminderen. De COVID-19-pandemie veranderde abrupt de motivatie om gebruik te maken van digitale technologie in de zorg; in veel gevallen verschoof het gebruik van digitale technologie van een interessante en beloftevolle kans tot een onmiddellijke noodzaak[1].

Inmiddels krijgen we al een goed beeld van de toegenomen interesse in digitale technologie in de zorg[2,3]. Ziekenhuiszorg, huisartsenzorg, GGZ, verpleeghuiszorg, wijkverpleging en jeugdzorg: allen hebben ze mede door de coronacrisis in de afgelopen periode digitale stappen gezet. Zo is bijna een derde van alle polibezoeken nu digitaal en zien we een sterke groei van het aantal beeldbelconsulten in de Nederlandse ziekenhuizen: van gemiddeld 500 beeldbelconsulten per kwartaal in 2019, naar 18.000 in het eerste kwartaal van 2021. In dezelfde periode groeide het aantal remote monitoring verrichtingen van 19.000 tot 28.000 verrichtingen[4].Bovendien werden er in 2020 over de hele wereld zo’n 90.000 nieuwe gezondheidsapps gelanceerd, waarvan het aantal downloads met 34% steeg ten opzichte van 2019 [5]. Verder zagen we in de laatste twee jaar een verdubbeling van de wereldwijde financiering van zorgtechnologie en investeerden venture capitalists in Europa 2,6 keer zoveel in digital health start-ups in vergelijking met het jaar ervoor [6]. Ondanks dat bij het schrijven van deze publicatie het virus nog steeds rondwaart en de pandemie nog speelt, is het goed om alvast na te denken over het post-COVID tijdperk. Veel gemeenschappen zijn immers hun deuren alweer aan het heropenen. Welke bredere bewegingen hebben we tijdens de pandemie gezien, welke concrete toepassingen hebben zich ontplooit en wat betekent dit voor de toekomst van de digitale zorg? COVID-19 heeft laten zien dat digitalisering van de zorg echt mogelijk is. Digitale middelen werden de voordeur van de zorg. Daarbij wordt niet voor niets gesproken over een digitale transformatie. Om immers de vruchten van digitalisering te kunnen plukken moet er meer gebeuren dan enkel het integreren van nieuwe technologie. Een digitale transformatie draait om het creëren van een wendbare en toekomstbestendige organisatie, waarbij de eindgebruiker centraal staat. In tegenstelling tot het gebruiken van eHealth en andere digitale oplossingen in een oud zorgproces, gaat het om een fundamenteel herontwerp van zorgprocessen. Technologie is hiermee niet het doel, maar een enabler [7].

Hoewel sommige van de toegepaste digitale tools nieuw waren (met name apps voor bijvoorbeeld het traceren van contacten), bestonden veel van de onderliggende technologieën die tijdens de pandemie werden gebruikt al. Juist doordat werd getracht om welbekende obstakels op systeemniveau te versoepeld om het gebruik van digitale tools tijdens de pandemie te ondersteunen, nam de inzet veelal toe. Denk hierbij aan additionele financieringsmogelijkheden, nieuwe en passende vergoedingsregelingen en meer directe investeringen in digitale tools en de infrastructuur om ze te ondersteunen [1]. Om de positieve ontwikkelingen rondom digitale zorg te borgen post-COVID, werd geconcludeerd om drie zaken extra aandacht te geven, namelijk: 1. (Passende) bewijslast, 2. Educatie, en 3. Vergoedingsstrategieën [3]. Vergelijkbare conclusies werden ook gemaakt door de WHO [1]. Tegelijkertijd lag in het verleden veelal de primaire focus op het wegnemen van de belemmeringen, maar dient naar de toekomst de focus te liggen op het leren van de digitale (implementatie- en opschalings-)lessen uit de afgelopen periode. Om zo met elkaar ook de juiste (beleids-, financiële en juridische) kaders te ontwikkelen voor grootschalige inzet naar de toekomst.

  ZORGFASE 1: PREVENTIE & GEZOND LEVEN  

Het belang van een goede populatiegezondheid en preventie is nog maar eens benadrukt tijdens de pandemie. We zien confronterende cijfers over de invloed van leefstijl op het verloop van corona, die ons leren dat we als samenleving en overheid meer moeten investeren in een gezonde leefstijl[8]. Veel preventieve interventies hebben een digitale component, zoals al langer bestaande leefstijlapps, interactieve websites, maar ook smartwatches, waarvan het aantal verzendingen wereldwijd in het afgelopen jaar toenam met 43- tot 62%[9].

Tijdens de pandemie hebben we ook kennis gemaakt met een aantal nieuwe digitale initiatieven op het gebied van preventie en gezondheidsbevordering. Zo ontwikkelden SyncVR en Reducept VR-games voor coronapatiënten met klachtenverlichting als doel[10]. Maar ook kwam er meer aandacht voor de gezondheidsongelijkheden die tijdens de coronacrisis aan het licht kwamen, onder andere tussen mensen van verschillende afkomst en sociale klasse. Met het door Google wereldwijd gelanceerde Health Equity Tracker platform kregen politieke leiders een beter inzicht in de verschillende gezondheidsuitkomsten binnen hun bevolking[11]. De coronacrisis heeft ons laten zien dat investeren in digitale zorg zich kan uitbetalen in een verminderde arbeidsdruk en lagere zorgkosten[12]. Op basis van deze inzichten verwachten we dat in de toekomst een groter beroep wordt gedaan op digitale technologie voor het creëren van preventievere zorg.

  ZORGFASE 2: CONSULTEREN  

Op het gebied van consulteren zijn tijdens de coronacrisis de nodige digitale stappen gezet. Onderzoek onder 1.443 Nederlandse huisartsenpraktijken toont aan dat 75% van de deelnemende praktijken tijdens de crisis meer of intensiever gebruik is gaan maken van nieuwe e-health-toepassingen. Hiervan is 64% tijdens de COVID-19-pandemie voor het eerst gaan beeldbellen met patiënten[13]. Maar niet alleen in Nederland nam telezorg een vlucht: In de Verenigde Staten (VS) was er, vergeleken met een jaar ervoor, in de laatste week van maart 2020 een toename van 154% in het gebruik van teleconsulten te zien[14]. Er wordt zelfs gesteld dat het gebruik van telezorg-diensten in de VS in juli 2021 is gestabiliseerd op een niveau dat 38 maal hoger ligt dan vóór corona[15]. Naast de opkomst van consulten op afstand zagen we platformen voor online social networking ook toenemen. Een illustratief voorbeeld is Broedplaats Zorg, waarop bezoekers blogs kunnen lezen over ervaringen en tips tijdens de coronapandemie[16].

Veel zorgorganisaties lijken ook na de pandemie in te willen blijven zetten op consulten op afstand. De kans is groot dat we in de toekomst blijvend gebruik zullen blijven maken van digitale vormen van consulteren, waarbij drie factoren een belangrijke rol spelen: 1) een toegenomen consumentenbereidheid om telezorg te gebruiken; 2) een toegenomen bereidheid van aanbieders om telezorg te gebruiken; en 3) wijzigingen in de regelgeving die betere toegang tot en vergoeding van telezorg mogelijk makenn[11].

  ZORGFASE 3: DIAGNOSE  

Voor een effectieve bestrijding van een pandemie is vroegopsporing en accurate diagnostiek van cruciaal belang. Een diagnose kan op verschillende manieren gesteld worden en verplaatst steeds meer van de zorginstelling naar thuis. Mede gedreven door corona zijn we meer open gaan staan voor zelfdiagnostiek – denk hierbij aan de corona-zelftests en apps en scanners voor het aantonen van koorts of zuurstoftekort – en hebben we op technologisch gebied grote ontwikkelingen doorgemaakt. Zo is sinds de pandemie de vraag naar moleculaire diagnostiek in Europa en de VS vertwintigvoudigd en zijn er in India inmiddels in totaal 600 extra RT-PCR laboratoria actief[17].
We kregen tijdens de pandemie te maken met verschillende nieuwe diagnostische technologieën. Als voorbeeld de ontwikkelde Smartphone COVID-test, waarbij binnen 55 minuten via een hulpmiddel en smartphone corona aangetoond kan worden[18]. Verder zagen we een versnelde ingebruikname van AI-geassisteerde diagnostiek. Zo wordt inmiddels binnen verschillende ziekenhuizen in binnen- en buitenland gebruik gemaakt van de CoLab bloedtest score om snel corona bij een patiënt vast te kunnen stellen[19]. Daarnaast schreven we eerder al over de Aeonose, een elektronische neus waarvan inmiddels bewezen is dat die COVID-19 positieve van COVID-19 negatieve personen kan onderscheiden via een simpele blaastest[20]. Al langer zien we een beweging naar geavanceerde (zelf)diagnostiek, variërende van DNA-testen tot moedervlekscans en AI-gebaseerde beoordelingen van beeldvormend onderzoek. Corona heeft de adoptie van nieuwe technieken duidelijk in een versnelling gebracht, waardoor we in de toekomst meer digitale, op consumenten gerichte, gepersonaliseerde diagnostiek kunnen verwachten.

  ZORGFASE 4: BEHANDELING & BEGELEIDING  

Tijdens de zoektocht naar een effectieve behandeling en begeleiding zagen we een focus op het verplaatsen dan wel digitaliseren van behandelingen naar thuis, bijvoorbeeld via een app of online platform. Deze beweging werd overduidelijk gedreven door de ziekenhuisbedden die bezet raakten met COVID-patiënten en de tekorten aan medisch-geschoold personeel, met veel uitgestelde zorg en een verlies van 34 tot 87 duizend levensjaren als gevolg[21]. In het Verenigd Koninkrijk daalde de toegang tot reguliere zorg gemiddeld met 20%, met grote afnames binnen de GGZ en oncologische zorg (resp. 25% en 22%)[22]

Om de druk op de zorg zo laag mogelijk te houden en om ervoor te zorgen dat de zorg voor zoveel mogelijk patiënten door kon gaan, is de toepassing en opschaling van verschillende soorten technologieën versneld geraakt. Zo is virtual reality ingezet om zorgprofessionals snel bij te scholen, zonder zelf in contact te hoeven komen met de patiënt[23]. Daarnaast is de techniek, net als verschillende andere apps en platformen, gebruikt als nabehandeling voor patiënten en zorgprofessionals met fysieke of mentale problemen door de impact van het virus⁶. Een goed voorbeeld hiervan is VRelax, dat een app ontwikkelde die in combinatie met een VR-bril gebruikt kan worden om in een natuurlijke virtuele omgeving te ontspannen of interactieve oefeningen uit te voeren[24]. Ook werden er 3D-geprinte teststaven ontwikkeld om de coronatest comfortabeler te maken[25].

Vooruitblikkend op het post-COVID tijdperk kunnen we verwachten dat zowel telegeneeskunde vanuit de zorginstelling als op consumenten gerichte software-as-a-drug initiatieven een grotere rol zullen spelen in de zorg.

  ZORGFASE 5: CONTROLE & MONITORING  

Om de druk op de zorginstellingen te verlichten, werd er gedurende de pandemie een steeds groter beroep gedaan op monitoringstoepassingen. Zo konden chronische- en uit het ziekenhuis ontslagen COVID-patiënten vaak op een nieuwe, digitale wijze op afstand gemonitord worden, bijvoorbeeld via thuismonitoringapps. Het resultaat? De ligduur van corona-patiënten in het ziekenhuis kon met gemiddeld 5 dagen verkort worden en daarnaast was er sprake van een kostenreductie van bijna 3.000 euro per patiënt[26]. In de media kwam het ene na het andere ziekenhuis met een thuismonitoring-app om ex-corona patiënten goed te kunnen begeleiden met monitoring en eventueel zuurstoftoediening. De reacties waren veelal positief: het aantal ziekenhuisbezoeken kon verminderd worden en klinische achteruitgang kon in een vroeg stadium gedetecteerd worden[27]. Ook zagen we voor het eerst heel duidelijk de potentie van kunstmatige intelligentie in het signaleren en monitoren van virusuitbraken. Zo ontstonden meerdere surveillanceplatformen voor corona, waarbij op basis van machine learning potentiële uitbraken vroegtijdig herkend konden worden om zo op tijd extra preventieve maatregelen te treffen. En kon op basis van de gevonden patronen tijdens een uitbraak voorspeld worden in welke mate, snelheid en in welke richting de verspreiding verder zou verlopen[28,27].
Digitale technologieën voor monitoring van zowel gezondheid als ziekteverspreiding zullen steeds belangrijker worden in de toekomst. De coronapandemie heeft ons enerzijds bewust gemaakt van de kosten – en gezondheidsbaten van thuismonitoring en anderzijds het belang van een goede epidemiologische surveillance. Naar verwachting zullen deze technologieën veel intensiever toegepast worden binnen de zorg.